BBC, baz? ?ngiliz süpermarketlerinde sat?lan '?talyan' domates salçalar?nda, Çin'de yeti?tirilen ve Sincan bölgesinde Uygur köle i?çilerin toplad??? domateslerin kullan?ld???n? ortaya ç?kartt?. Baz?lar?nda ?ngiliz süpermarket zinciri Tesco'nun ürünündeki gibi '?talyan Domates Salças?' gibi '?talyan' ifadesi vard?. Bir ba?ka büyük süpermarket zinciri Asda'n?n ürününde ise, tan?mda '?talya'da yeti?tirilmi? domates püresi' ifadesi yer al?yor. Waitrose süpermarket zincirinin ürününde de '?talyan domates salças?' deniliyor. BBC Dünya Servisi'nin yapt?rd??? testlere göre, ?ngiltere ve Almanya'da ço?u süpermarket zincirinin kendi markalar?yla satt??? ürünlerde büyük ihtimalle Çin'de yeti?tirilen domatesler kullan?ld?. Çin domateslerinin ço?u Sincan bölgesinden geliyor. Buradaki domates tar?m? Uygurlar ve di?er Müslüman az?nl?klar?n zorla çal??t?r?lmas?yla ba?lant?land?r?l?yor. Birle?mi? Milletler, bu az?nl?klar? bir güvenlik riski olarak gören Çin'i i?kence ve istismarla suçluyor. Çin ise domates endüstrisinde köle i?çi çal??t?r?ld??? suçlamas?n? reddediyor ve çal??anlar?n haklar?n?n yasalarla korundu?unu savunuyor. BM'nin raporunun ise 'dezenformasyon ve yalanlara' dayal? oldu?unu ileri sürüyorlar. Ürünleri test edilen tüm süpermarket zincirleri de BBC'nin bulgular?na kar?? ç?kt?. Çin, dünya domates ihtiyac?n?n üçte birini üretiyor. Ülkenin kuzeydo?usundaki Sincan da domates yeti?tirilmesi için mükemmel bir iklime sahip. Sincan ayn? zamanda, Çin'in 2017'de kitlesel tutuklama program?na ba?lad??? bir bölge. ?nsan haklar? kurulu?lar? bir milyondan fazla Uygur'un Çin'in 'yeniden e?itim kamplar?' olarak tan?mlad??? yüzlerce hapishanede tutuklu kald???n? söylüyor. BBC, son 16 y?lda Sincan'daki domates tarlalar?nda zorla çal??t?r?lan ya da buna tan?kl?k eden 14 ki?iyle konu?tu. Ahmed (gerçek ad? de?il) 'Hapishane yetkilileri bize domateslerin ülke d???na ihraç edildi?ini söyledi' diyor. Günlük 650 kiloyu bulabilen kotay? dolduramayan i?çilerin sopalarla elektrik ?oku verilmekle tehdit edildi?ini de ekliyor. 2015'te seyahat belgelerindeki usülsüzlük gerekçe gösterilerek tutuklanan Uygur ö?renten Mamutjan da, kotay? dolduramad??? için dayak yedi?ini anlat?yor. 'Karanl?k bir hücrede tavandan sarkan zincirler vard?. Beni oraya as?p 'Niye verilen i?i bitirmiyorsun' dediler. Kalçama ve kaburgalar?ma çok vurdular. Hala yara izleri duruyor.'Bu ifadeleri teyit etmek zor. Ancak tutarl?lar ve gözetim merkezlerindeki i?kence ve köle i?çilikten bahseden 2022'deki BM raporundaki kan?tlar? hat?rlat?yorlar. BBC, dünya genelindeki nakliye verilerini inceleyerek, Sincan'da yeti?tirilen domateslerin nas?l Avrupa'ya gönderildi?ini tespit etti. Önce trenle Kazakistan, Azerbaycan ve Gürcistan'a sonra da buradan gemilerle ?talya'ya gönderiliyor. Al?c? verilerinde bir ?irketin ismi s?k s?k görülüyor. Bu ?irket ?talya'daki büyük bir domates i?leme ?irketleri grubunun bir parças? Antonio Petti. Verilere göre Antonio Petti, Sincan Guannong ve ba?l? ?irketlerinden 2020-2023 aras?nda 36 milyon kilo domates sat?n ald?. Petti Grubu, ürünlerini kendi ad?yla sat?yor ancak kendi markalar?yla ürün satan Avrupa genelindeki süpermarketlerin de tedarikçisi. Soru?turmam?zda, ?ngiltere, Almanya ve ABD'de sat?lan 64 farkl? domates salças? test edildi. Testlerde Çin ve ?talya'dan al?nan örnekler k?yasland?. Ürünler aras?nda en üst düzey ?talyan markalar? ve süpermarketlerin kendi markalar?yla satt?klar? da vard? ve ço?u Petti taraf?ndan üretilmi?ti. Avustralya merkezli, dünyaca ünlü men?ei tespit ?irketlerinden Source Certain'a salçalar?n etiketlerindeki men?ei iddialar?n?n gerçek olup olmad???n? test etmesini istedik. ?irket, CEO'su Cameron Scadding'in her bir men?ei ülkeye özgü olan 'parmak izi' çal??mas?yla ba?lad?. Domateslerin yerel su ve kayalardan ald??? elementler analiz edildi. Scadding '?lk amac?m?z, Çin'deki element profilin? ve bu profilin ?talya'da nas?l olabilece?ini belirlemekti. Bu ikisinin birbirinden çok farkl? olduklar?n? tespit ettik.' diyor. Source Certain daha sonra bu iki ülke profilini, test edilmesini istedi?imiz 64 farkl? domates salças?yla kar??la?t?rd?. Bunlar?n büyük ço?unlu?u salçan?n ?talyan domateslerinden yap?ld???n? iddia ediyor ya da böyle bir izlenim vermeye çal???yordu. Birkaç?nda ise domateslerin men?eine dair bir aç?klama yoktu. Sonuçlar, ABD'de sat?lanlar? hepsi dahil olmak üzere, bu ürünlerin bir ço?unda gerçekten ?talyan domatesi bulundu?unu gösterdi. Bunlar aras?nda Mutti ve Napolina gibi üst düzey markalar ile Sainbury's ve Marks & Spencer gibi baz? Alman ve ?ngiliz süpermarketlerinin kendi markal? ürünleri de vard?. Ancak 17 üründe Çin'de yeti?tirilmi? domatesler tespit edildi. Bunlar?n 10'u da Petti taraf?ndan üretilmi?ti. Petti'nin üretti?i 10 domates salças?, testin yap?ld??? Nisan-A?ustos 2024 döneminde ?ngiltere'deki süpermarketlerde sat?l?yordu. Bu ürünler de test s?ras?nda Alman süpermarket zincirlerinde sat?l?yordu. Tüm süpermarket zincirleri, test sonuçlar? kar??s?nda bu iddialar? çok ciddiye ald?klar?n?, iç soru?turmalar yapt?klar?n? ve Çin domateslerine dair herhangi bir kan?t bulamad?klar?n? söyledi. Birçok süpermaket zinciri de uzmanlar?m?z?n kulland??? metodolojiye de kar?? ç?kt?. Tesco, tedari?i ask?ya al?rken Alman süpermarketler zinciri Rewe derhal ürünlerini raflardan çekti. Morrisons, Edeka ve Rewe ayr?ca kendi testlerini yapt?klar?n?, elde ettikleri sonuçlar?n BBC'ninkiyle çeli?ti?ini ve ürünlerinde Çin domatesine rastlansmad??n?? savundu. Ancak bir büyük süpermarketler zinciri Çin domatesi kullan?ld???n? kabul etti. Alman süpermarket devi Lidl, ?talyan Giaguaro ?irketi taraf?ndan üretilen Baresa Tomatenmark salças?nda, tedarik sorunlar? nedeniyle 'k?sa bir süre' Çin domateslerinin kullan?ld???n? ve bu durumu ara?t?rd?klar?n ?söyledi. Giaguaro ise tüm tedarikçilerinin i?çi haklar?na sayg? gösterdi?ini ve ?u anda Lidl ürünlerinde Çin domatesinin kullan?lmad???n? vurgulad?. BBC'nin ara?t?rmas?, bu domateslerin Sincan'daki Cofo Tunhe ?irketi taraf?ndan tedarik edildi?ini gösteriyor. ?irket, köle i?çi kullan?lmas? nedeniyle geçen y?l ABD taraf?ndan ambargo listesine al?nm??t?. 2021'de ?talyan polisi Petti grubunun fabrikalar?na sahtecilik ?üphesiyle bask?n yapm??t?. ?talyan bas?n?nda ?irketin Çin ve ba?ka ülkelerden al?nan domatesleri, ?talyan domatesi diye satt??? iddialar? yer alm??t?. Ancak bask?ndan bir y?l sonra, mahkeme d???nda yap?lan bir anla?mayla kapand?. Petti ise Çin domateslerini kulland??? iddialar?n? reddetti.Petti ara?t?rmam?z?n bir parças? olarak, i? insan? rolü yapan bir BBC muhabiri ?irkete büyük bir sipari? vermek istedi. Muhabirimiz, Petti Grubu'nun bir parças? olan Italian Food'un Genel Müdürü Pasquale Petti taraf?ndan ?irketin Toskana'daki fabrikas?n? gezmeye davet edildi. Muhabirimiz, Petti'nin Çin domatesini kullan?p kullanmad???n? sordu. 'Evet...Avrupa'da kimse Çin domatesini istemyior. Ama sizin için sorun yoksa, en iyi fiyat? vermeye çal??aca??z, hatta Çin domateslerini de kullanarak' yan?t?n? verdi. Muhabirimizdeki gizli kamera önemli bir detay? da tespit etti. Fabrikada dizilmi? 10 kadar domates salças? varili. Varillerin üzerindeki etikette 'Sincan Guannong Domates Ürünleri ?irketi Ltd. Üretim Tarihi 2023-08-20' yaz?yordu. Petti grubu, soru?turmam?za yan?t olarak Sincan Guannog'tan ?irketin köle i?çilik nedeniyle ABD taraf?ndan 2020'de ambargo listesine al?nmas?ndan bu yana mal almad?klar?n? belirtti. Ancak ?irket, Bazhou Red Fruit adl? bir ?irketten düzenli olarak domates salças? ald?klar?n? kabul etti. Petti, bu ?irketin 'köle i?çi kullanmad???n?' söyledi. Ancak soru?turmam?z sonucu, Bazhou Red Fruit ?irketinin telefon numaras?n?n Sincan Guannong ile ayn? oldu?unu tespit ettik. Nakliye verilerinin analizi ve di?er kan?tlar da Bazhou'nun asl?nda bir paravan ?irket oldu?unu gösterdi. Petti ayr?ca 'Gelecekte, Çin'den domates ürünleri ithal etmeyece?iz ve tedarikçilerimizin insan haklar? ve i?çi haklar?na uydu?undan emin olmak için gözlem sistemimizi geli?tirece?iz' dedi. ABD, Sincan'dan gelen tüm ürünlerin yasaklanmas? için s?k? bir yasal düzenleme yapt?. Ancak Avrupa ve ?ngiltere, ?irketlerin tedarik zincirlerinde köle i?çilik olmad???n? tespit etmeyi, ?irketlerin kendilerine b?rakarak daha yumu?ak bir tav?r benimsedi. Sivil toplum kurulu?u Anti Slavery International'dan Chloe Cranston'a göre bu durum daha s?k? yasal düzenlemeler yapmay? taahhhüt eden AB'de de?i?mek üzere. Ancak Cranston, bu ?ekilde ?ngiltere'nin köle i?çilik kullan?lan 'ürünler çöplü?üne' dönü?mesi riskini art?rd??? uyar?s?nda da bulundu. Cranston '?ngiltere'deki Modern Kölelik Yasas?, maalesef hiç amaca uygun de?il' dedi. ?ngiltere ?? ve ticaret Bakanl???'ndan bir sözcü ise BBC'ye yapt??? aç?klamada '?ngiltere'deki hiçbir ?irketin tedarik zincirinde köle i?çilik olmamas? konusunda netiz. Sürekli de?erlendirmeler yaparak ve uluslararas? alanda küresel çal??ma standartlar?n?n iyile?tirilmesi için çal??arak, ?ngiltere'nin tedarik zincirlerindeki köle i?çilik ve çevre hasar?yla en iyi nas?l ba?a ç?kabilece?i konusundaki tutumumuzu koruyoruz' dedi. Gazeteci ve g?da avukat? Dario Dongo ise, bulgular?n daha büyük bir sorunu, 'g?dan?n gerçek maliyetini' ortaya if?a etti?ini söylüyor. 'Dü?ük bir fiyat gördü?ümüzde kendimizi sorgulamal?y?z. Bunun ard?nda ne var. Bu ürününn gerçek maliyeti ne? Bunun bedelini kim ödüyor?'