Talihsiz ko?ullar?n bir araya getirdi?i, umulmad?k ?eylerin bulundu?u bir liste. 49 ya??ndaki Edis Kolar “Silahlar, g?da, ilaç, yak?t, yüksek voltajl? elektrik, telefon kablosu ve insan" diye say?yor ve devam ediyor; “Askerler, siviller, yaral?lar, bazen ölenler bile.."“Bu geni?lik ve yükseklikteki bir tünelde geçebilecek her ?ey geçti burdan. Ku?atma alt?ndaki Saraybosna'ya aç?lan tek kap?yd?.Kolar, 1993'te büyükanne ve büyükbabas?n?n evlerinin hemen alt?nda in?a edilen ve "Umut Tüneli" diye bilinen Saraybosna Tüneli'nden bahsediyor. 1990'l? y?llarda 100 binden fazla ki?inin ya?am?na, 2,3 milyon ki?inin de evlerinden olmas?na yol açan Balkanlar'daki etnik çat??ma Bosna Sava??'n?n en ?iddetli dönemiydi. 1990'lar?n ba??nda Yugoslavya'n?n parçalanmas? s?ras?na, ülkenin etnik anlamda en çok çe?itlilik bulunan yeri oldu?undan Bosna Hersek en büyük darbeyi ald?. Bosna Hersek'te ya?ayan Bosnal? Müslümanlar, S?rplar ve H?rvatlar'?n y?llar süren ?iddetli çat??malar?ndan sonra, 1995'te Bat?l? ülkeler taraf?ndan bir ate?kes empoze edildi ve Yugoslavya 1999'da resmen parçaland?. Bosna Sava?? s?ras?ndaki dört y?l boyunca, Bosna Hersek'in ba?kenti Saraybosna ku?atma alt?nda tutuldu. 20. yüzy?l modern Avrupa tarihindeki en uzun ku?atmayd?. Nazilerin ?kinci Dünya Sava?? s?ras?ndaki Leningrad ku?atmas? 872 gün sürmü?tü. Bir metre geni?li?inde, 1,7 metre yüksekli?inde ve 800 metre uzunlu?undaki Umut Tüneli, o dönem kentte ya?ayan 400 bin ki?inin tek hayatta kalma umuduydu. Tünelle silah, malzeme ve insanlar ta??n?yordu. Mart-Haziran 1993 aras?nda in?a edilen tünelle, S?rp güçleri taraf?ndan tamamen ku?at?lan kentin, Saraybosna Havaalan?'n?n BM taraf?ndan kontrol edilen di?er yan?yla ba?lant? kurmas? amaçlan?yordu. ?n?as?ndan önce kente kente tek giri? ç?k??, Saraybosna Havaalan?'n?n pisti üzerindendi ve keskin ni?anc? ate?i alt?nda oldu?undan, oldukça da riskliydi. Bugün orijinal halinden 20 metrelik bir k?s?m geriye kald?. Müzede turistler, tünelin bir benzerinden geçebiliyor. Ancak yine de hala Bosna Hersek'te en çok ziyaret edilen müzelerden biri. Mükemmel konum Edis Kolar, evinin alt?nda bir tünel in?a edilirken 8 ya??ndayd?. "Sava??n ba??nda, evimiz meskun mahalin sonunda oldu?undan, mahallede vurulan ilk ev olmu?tu. Ayn? zamanda havaalan?na en yak?n evdi ve ?ehri Bosnal? Müslümanlar?n kontrolündeki özgür bölgelerle ba?layacak bir tünelin yap?m? için en uygun yerdi." S?rp topçusunun evlerine ate? açmas?ndan sonra, babas?yla birlikte orduya kat?lmaya karar verdi. Tünelin in?as?, onlar yokken ba?lam??t?. Tünelin kaz?lmas? dört aydan biraz uzun sürdü ve yakla??k 300 ki?i in?aat? tamamlamak için gece gündüz çal??t?. Edis, büyükanne ve büyükbabas?n?n sava??n tamam?n? tünelin yan?ndaki evde geçirdi?ini söylüyor. Tek bir odada ya??yorlard? ve büyükannesinin ad?n? alan "Büyükanne Sina Odas?" müzede ziyaret edilen yerlerden biri. Bugün aile yine ayn? bölgede, yak?ndaki bir evde ya??yor ve Edis müzede onursal kuratör olarak çal???yor. "Art?k do?du?um evmi? gibi gelmiyor bana" diyor, "Bugün i?e gitti?im yer oldu."'Var olmayan tünel' Müzedeki turist rehberlerinden Midhat Karic, Umut Tüneli'nin "var olmayan tünel" ad?yla an?ld???n? söylüyor. Bugün turistlere aç?k olan tünelin kopyas?ndan geçerken, Midhat sava? s?ras?nda ya?ad??? ki?isel travmas?ndan bahsediyor. Midhat Karic, evlerinin "özgür bölgede" oldu?unu ve ku?atma s?ras?nda kanser olan annesinin Saraybosna'daki hastaneye götürülmesi gerekti?ini anlat?yor. "Kent d???nda sadece yaral?lar? tedavi edebilen klinikler vard? ama ciddi bir sa?l?k rahats?zl???n?z oldu?unda, ?ehrin içine gitmeliydiniz..."Ben de annemi tünelden Saraybosna'ya götürdüm. Birkaç ay sonra vefat etti ve cenazesini ayn? tünelden eve geri götürüp, topra?a verdik." Midhat'?n kendisi de sava??n sona ermesine iki ay kala yaraland?ktan sonra yaral? olarak tünelden geçirildi. "Kolumdan ve baca??mdan yaralanm??t?m. Bir el arabas?na koyup, Saraybosna'daki hastaneye götürdüler. Alç?lar?mdan biri duvara çarpt?. Çok ac?d???n? hat?rl?yorum. Kolumu kaybedece?imi sand?m.""Ama sonuçta ?ansl?yd?m. Ordudaki iki arkada??m o çat??mada öldüler. Tek ben sa? kald?m."Tünelde ko?ullar her zaman rahat de?ildi. S?k s?k yeralt? sular?yla kaplan?yor ve su seviyesi bele kadar geliyordu. Dar ve küçüktü, kablolar, yak?t borular? ve elektrik cihazlar? vard?. Midhat "O kadar dard? ki, pasajlardan kimin nas?l geçece?ini dikkatli bir ?ekilde hesaplamam?z gerekiyordu" diyor. Ama yine de sava? s?ras?nda hayati önemdeki bri geçitti ve tüneli sadece halk de?il, ba??ms?z Bosna Hersek'in ilk Cumhurba?kan? Aliya ?zzetbegovic de kullanm??t?. Midhat "Ya?l? oldu?udan koltu?una otururdu. Biz de koltu?u arabaya koyup, tünel boyunca iterdik" diye hat?rl?yor. Ye?il, kareli bir battaniyeyle örtülü koltuk, bugün hala Umut Tüneli müzesinde sergileniyor.